EYLEM FİİLLERİ
Fiiller (Eylemler)
Kılış, oluş, durum bildiren sözcüklerdir. Kip ve kişi eki alarak çekimlenir.
Kazdık: İş - kılış fiili - çekimli fiil
Büyüdün: Oluş fiili - çekimli fiil
Uyumuşum: Durum fiili - çekimli fiil
Fiilin kişi ve zaman bildirmeden, yalnız eylem anlamı taşıyan ve "-mek (-mak)" ekiyle kullanılan biçimine mastar denir. Mastar, eylemin ad olarak ifadesi anlamına gelir.
gel - mek ("gel-" eyleminin adı)
oku - mak ("oku-" eyleminin adı)
açtır - mak ("açtır-" eyleminin adı)
Eylem cümlelerinde asıl yargıyı yüklenen (yüklem olan) öge, çekimli fiildir:
Günümüzde toplumsal sınıflar arasındaki farklar gittikçe azalıyor.
* Çekimli eylemler, isme ait çekim eklerini alamazlar. Ancak, çoğul eki (-ler, -lar), kişi çekiminde III. çoğul kişi eki olarak kullanılır: Bak - mı - yor - lar
* Eylemsi (fiilimsi)ler; eylem anlamı taşıdıkları, mastar biçiminde söylenebildikleri, hatta çatı ve olumsuzluk özelliği taşıdıkları halde; kip-zaman ve kişi çekimine sahip olmadıkları için eylemlerden ayrılır. Eylemsiler "ad", "sıfat", "zarf" görevi yapan sözcüklerdir; cümlede "özne", "nesne" ve "tümleç" görevi üstlendikleri gibi "ek eylem" alarak "yüklem" de olabilir.
Kalabalık gittikçe artıyor, ben bu kabaran, coşan insan selinde boynumu uzata uzata babamı arıyorum.
Altı çizili sözcükler "artmak, kabarmak, coşmak, uzatmak, aramak" mastarlarıyla gösterilebilmekte olduklarından "eylem" (oluş, kılış) bildirmektedir. Ancak hepsi eylem (çekimli eylem) değildir.
Artıyor (art-ıyor): Artmak, şimdiki zaman, III. tekil kişi, olumlu. Kip-zaman ve kişi çekimine sahiptir, eylemdir. Cümlede yüklem görevindedir.
Kabaran (kabar-an): "Kabar(mak)" eylemi "-an" yapım ekini almıştır. Kip-zaman ve kişi çekimi yoktur. Bu sözcük, "insan seli" tamlamasının sıfatı görevindedir. Çekimli eylem değil, eylemsidir.
Coşan (coş-an): "Coş(mak)" eylemi "-an" yapım ekini alarak sıfat olarak kullanılmıştır. Çekimli eylem değildir. Eylemsidir.
Uzata uzata (uzat-a...): "Uzat(mak)" eylemi "-a" yapım ekini alarak belirteç olmuştur. Kip-zaman ve kişi çekimi yoktur. Eylemsidir, "zarf" (belirteç) görevini yapmaktadır.
Arıyorum (ara-yor-um): "Ara(mak)" eylemi, "-yor" zaman eki ve "-um" I. tekil kişi ekiyle çekimlenmiştir. Cümlede yüklem görevindedir. Çekimli eylemdir.
UYGULAMA: Duygu, düşünce ve hayalleri yazılı veya sözlü olarak edebî bir dille anlatma sanatına edebiyat denir: insan zihninin ürünü olan edebiyat; müzik, resim, mimari, hat, tezhip gibi güzel sanatlardan biridir ve malzemesi dildir. Edebiyat, insanla ilgili her şeyi anlatır.
Bu parçadaki altı çizili sözcüklerden hangileri çekimli eylemdir? Neden?
(Çekimli eylem; mastar eki alabilen, kip-kişi çekimine giren ve kurduğu cümlenin yüklemi olan sözcüktür.)
UYGULAMA:
Dedim dilber yanakların kızarmış
Dedi çiçek taktım gül yarasıdır.
1. Yukarıdaki dizelerde yer alan çekimli eylemleri bulunuz.
2. Yukarıdaki dizelerde kaç tane cümle var; cümleleri yazarak yüklemleri gösteriniz.
FİİLİN NİTELİĞİ
Bildirdiği eylemin niteliğine göre fiilleri üçe ayırarak inceleyebiliriz:
Kılış (İş) Fiilleri: Öznenin, iradesini kullanarak gerçek bir iş yaptığını bildiren fiillerdir. Eylem, genellikle başka bir nesne üzerinde gerçekleşmektedir; yani kılıştan etkilenen bir nesne vardır. Fiil, geçişlidir. oku(mak), yaz(mak), kaz(mak)...
Oluş Fiilleri: Öznenin iradesi dışında, çoğu kez dış etkilerle gerçekleşen; bir durumdan, nitelikten başka bir duruma, niteliğe geçişi ifade eden fiillerdir. Gerçekleşmesi bir sürece bağlıdır. Oluşun, özneden başka varlığı etkilemesi söz konusu değildir. Bu yüzden oluş fiilleri geçişsizdir. büyü(mek), zayıfla(mak), ağar(mak), çürü(mek), sarar(mak), ...
Durum Fiilleri: Kendi istemi (iradesi) ile gerçekleştirse bile, öznenin aktif olmadığı, başka bir nesneyi etkilemeyen, geçişsiz fiillerdir. Genellikle öznenin gözlemlenebilen durumu, görünüşü ve hareketi ile ilgilidir. • dur(mak), yat(mak), sus(mak), uyu(mak), uzan(mak)...
ÖRNEK SORU:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem, oluş eylemidir?
A) Şiddet içerikli oyunlar öğreterek çocuklardaki insani değerleri yok ediyoruz.
B) Çalışmalarımızda her gün bir adım daha ilerliyoruz.
C) Son zamanlarda bahçemiz iyice güzelleşti.
D) Bir haftadır gelip yanımızda sessizce oturuyor.
E) Bilgisayarındaki pastalarını tek tek inceledi.
Cevap: C
UYGULAMA: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem, özne dışında bir varlığın etkilendiğini anlatmaktadır? Bu cümleyi yazınız ve cümlenin eyleminin niteliğini tespit ediniz; eylemi ek - kök ayrımı yaparak inceleyiniz.
* Sınavdaki başarısızlığından dolayı, birkaç günde sararıp soldu.
* Her sabah iki saat kadar egzersiz yapıyordu.
* Sinan Bey birden susunca, herkes ona baktı.
* Ağaçları tam zamanında budamışsınız.
* Nineciğim, son yıllarda sağlığına dikkat etmediğinden iyice zayıfladı.
